دکتر محمد رضا اسماعیلی شازندی پایگاه اطلاع رسانی فرهنگی ورزشی دکتر محمد رضا اسماعیلی شازندی
Related Articles
مالمیر
غلامرضا يزداني
نوشتن تاريخچه يعنی گرد آوری و پردازش وتدوين و ثبت اطلاعات و اخبار و يا آنچه كه در گذشته های دور برسر نسلهای قبل از ما و موجودات زنده آن دوران آمده وحوادثی كه در مكانها و زمانهايی كه ما درآن حضور نداشته ايم رخ داده ونيجه گيری از آنها برای شناخت بيشترو تجزيه وتحليل امور جاری براساس آن شناختها.
اما شما هم با من هم عقیده هستید که اينكار بدون داشتن كوچكترين مرجع مكتوب تاريخی و يامدرك و سند ی كه بتوان آنرا پايه واساس تحقيق و تفحص قرارداد تا علامتی ‘نشانی ويا امارتی رخ نمايد‘ كاری بسيار دشوارو حتي غير ممكن است مخصوصا اگر احساس تعلق ودينی هم به آن موضوع داشته باشی و اين احساس شما را يك لحظه رها نكند.
بناچار بايد خودرامحدود به يك سری علايم –نشانه –آثار وامارات ‘بناهای موجود يا مخروبه وحتی يك تكه سنگ يا چوب ويا نقل قول وروایات قدما نمود و با مطالعه ‘بررسی ‘تجزيه و تحليل آنها به نتايج قابل قبولی رسيد.اما بايد اميدوار بود كه اين اولين قدم و فتح بابی باشد تا با بررسی بقاياي ابنيه و سنگ نوشته ها و آثار مكتوب بجا مانده از قدما وگذشتگان وبه كمك محققان و كسانی كه اثری يا نشانی در دست دارند حقايق بيشتری روشن شود.
بااين حساب نميتوان نام اين نوشته را تاريخچه گذاشت بلكه نقبی به گذشته وبررسی ریشه ها انگیزه اصلی ما ست وعنوان ” يادداشتی بر تاریخچه مالمیر” زيبنده تراست.
اما روستای مالميربعنوان قسمت ازاين سر زمين كهن قطعا دارای تاريخی نانوشته ومكتوم دردل خويش است و اين يك ادعا نيست بلكه آثار و شواهد بسيارروشنی وجوددارد كه مارا به گفتن اين حرف وا مي دارد و مصمم ميكند اين راه رابه همت همديگر ادامه دهيم و مسوليت خود را كه همانا كشف ‘ جمع آوری وتدوين يك تاريخ معتبر و مستند است برای نسل امروز و آينده بجا بگذاريم تا با شناخت بهتر به مالميرو زادگاه آبا و اجدادی خود ببالند .
مالمير نامی برگرفته واحتمالاخلاصه شده وترکیبی از “مال امير” يا ” مال مير” یا شاید هم” مال امیر المومنین” ميباشد كه نشان ازمالكيت اين روستا توسط شخصی بنام امير يا مير( و يا اينكه عارفی ‘سيدی و يا شخصيتی روحانی دراين محل بوده واز باب تبرك و تعظيم آن شخص اين روستارابه او منتسب كرده اند ) ولی از نظر اينكه اين نامگذاری ريشه عربی دارد ‘ بايد بعد از آمدن اسلام به اين خطه انجام شده باشد وقبل از آن فعلا بر ماپوشيده است و كسی نميداند شايد روزی سنگ مقبره ای يا نشانی از”مير” مالمير پيداشود . دراينموردمتاسفانه هيچگونه سند يا مدرك معتبروقابل استنادی وجودنداردوتاآنجاييكه راقم اين سطور جستجوو كنكاش كرده است ‘ غيراز نقل قولهای شفاهی و غير قابل استناد چيزديگری بدست نيامد.
متاسفانه حتی بزرگان ما نيز در اين مقوله اطلاعات قابل ذكری ارايه نميدادند .من باب مثال بنده وقتی از پدر مرحومم (حسين يزداني كه از با سوادها و مطلعين واهل مطالعه بود) راجع به موضوع سوال كردم ‘ آنمرحوم گفت اين سوال را او نيز از پدرش (تقی نورمحمد يا به گويش محلي تقي نير مد )وايشان نيز ازپدرانشان (نير مد) واونيز از پدرش يار محمد پرسيده اند و همگی يك جواب مشترك داشته اند و آن جواب اين بوده : ” تا مايادمان می آيد به همين صورت بوده است” .
كمترين چيزی كه ميتوان ازبحث فوق بدست آورداينست كه بادرنظرگرفتن واقعيت طول عمر اجدادونياكانمان كه متوسط 120 سال را داشته اند ونيز50 سال ميانگين سالی كه نسل قبلی و بعدی با هم زندگی ميكرده اند ‘ ميتوان به سابقه تاريخی قطعی حدودا 300 ساله (بيشتراز سابقه تاريخ كشف واستقلال ايالات متحده آمريكاوبسياری از كشورهای جهان)در مورد مالميرفعلی رسيد.
اما ما سند محکمتر و روشنتری در دست داریم و آن وجود حمام روستا با معماری منحصر بفرد خود (كه چندسال قبل بطورناجوانمردانه ای بدست افراد نا آگاه ويران گشت ) است که خودبه تنهای دال برسابقه ای بيش از 500 سال قدمت تاریخی است زيراكه سبك معماری فوق العاده شگفت انگيزاسلامی آن و مصالحی كه در ساخت آن بكار رفته بود مويد رواج كامل اين نوع سبك معماری در آن زمان بوده است يعني سبك معماری اسلامی دوره صفويه و اين يعنی كم وبيش 700 سال ازتاريخ احداث حمام گذشته بود.
از نظر موقعيت جغرافيايی ‘ مالمير دربخش هندودر از شهرستان سربند از توابع استان مركزی قراردارد وفاصله آن ازمركزشهرستان 45 كيلومتراست .
مختصات جغرافيايی آن :طول07 دقيقه و49 درجه وعرض 45 دقيقه و 33درجه جغرافيايی ميباشد كه محصور است از غرب توسط كوه كارگاه و منقطه كله جو و روستاي خلج- از شمال توسط منطقه سرنجه وگردنگاه-از شرق توسط خنادره و گل زرد -از جنوب توسط دره رودخانه و روستای بن گنبد.(نقشه ای که با دست کشیده مربوط به حدود 60 سال پیش ضمیمه این یادداشت میباشد و فقط برای آشنایی نسل امروز تهیه شده ).
ا زنظر آب و هوا گرچه در همسايگی استان معتدل لرستان ومنطقه نسبتا گرم سیلاخور( یا بقول مالمیری ها سولاخور) قرار گرفته است ولی بخاطر ارتفاع زياداز سطح دريا (2085 متر)‘ دارای آب و هوای نسبتا خشك با تابستانهای معتدل و زمستانهای سرد ميباشد.
بهر حال مطالعه درموردقدمت وتاریخ مالمير همچنان ادامه دارد وتاكنون نيز به نتايج بسيار ارزشمندی نيز رسيده ايم كه انشا… بعدازبررسیهای کارشناسانه مجدد وطی كردن مراحل باستانشناسی وميراث فرهنگی دردسترس هم ولايتی ها ی علاقمند قرارخواهدگرفت. فقط اشاره ميكنم كه بابررسی های انجام شده وكشف مدارك بسيار معتبروغير قابل انكار ثابت شده است كه قدمت روستای مالمير(ويا شاید تحت نامی دیگر دراين نقطه اززمين )خیلی بیشتر از حدس و گمان ما میباشد و به دوره ای از تاريخ بشری بازميگردد كه انسانهای آن عصرغارنشين بوده آثاروسنگ نوشته های بسيارمهمی ازنظر باستانشناسی ومردمشناسی و باارزش ازنظرتاريخی و زيبایی شناسی از خود به جا گذاشته اند كه نشان از 6000 سال تاريخ اين روستا دارد.
علاو براين ‘مطالعه وبررسی آثار زندگی و اسكلتهای كشف شده در تپه نووه در منطقه كارگاه كه اخيرا درفهرست آثار باستانی حفاظت شده سازمان میراث فرهنگی نیز قرار گرفته است ميتواند بازكننده رموز و بازگوينده بسياری از اسرار روستای مالميرباشد.
اين موضوع بايدهرچه سريعتر دردستور كار اداره ميراث فرهنگي اراك قرار گيرد.
وجود كارگاه روغن كشی از دانه هاي روغنی براي مصارف خوراكی –دامی و روشنايی-و صنعتی در غرب مالمير كه به همين دليل آنجا را منطقه كار گاه و كوه روبروی آن را كوه كارگاه مينامند دليل بر رونق صنعتی و مركزيت روستا طی قرون متمادی بوده وهم اكنون يكی از سنگهای عصارخانه يا كارگاه روغن كشی دركنار استخر(اسل نووه) موجود ميباشد .
وجود سه دستگاه آسياب آبی (بنامهای آسياب پايين –آسياب بالا و آسياب اوس قربون ) با آن فناوری ساده ودر عين حال كارآمد برای توليدآرد مويد اين نكته است كه جمعيت روستا و توليد گندم آنها(به گندمزارهای اطراف مالمیر در نقشه دقت نامیید) درسطح بالايی قرار داشته است (ميدانيم كه بعضی از روستاهاي اطراف حتي يك آسياب آبی هم نداشتند وبراي تهيه آردبه مالمير می آمدند .)
وجود برج و باروهای مختلف در اطراف مالمير قديم و دروازههای بزرگ ورودی به روستا (مثل دروازه پايين – دروازه بالا – دروازه غرب و جنوب) نشان ازآبادانی ‘و شكوفايی ورونق اقتصادی-دامپروری و وفورنعمت داشته كه جهت امنيت وحفاظت ازافراد‘ املاك و احشام آنها در مقابل راهزنان و غارتگران بر پا شده بودند و حتی امروزه آثاری از برجهای منطقه كارگاه(معروف به برج حليمه)-برج ديده بانی بالای دروازه پايين ودر منطقه باغ نظر (برج شكرا…) وديگربرجها وديده بانها وجوددارد كه با تاسف در حال ويرانی و اضمحلال هستند.
تمام دروازه های روستا قبل از تاريكي هوا بسته ميشد وتمام رفت و آمدها از نظر امنيتی تحت كنترل قرارميگرفت.علاوه براينها شبكه ای از كانالهای حفر شده زير زمينی(زاغه) كه بطور استادانه ای كل روستا را در زير زمين بهم متصل ميكرد كه هم كاربرد امنيتی در مواقع خطر وحمله غارتگران داشته و هم درمواقع امنيت محل نگهداری احشام و سوخت و هيزم مخصوصا در زمستان بوده است.
اينها فقط بخشی از اقدامات امنيتی و تداركاتی هوشمندانه ساکنین اين روستا بوده است.
موقعيت صنعتی وتجاری:
به جرئت ميتوان گفت كه مالمير مركزيت صنعتی-تجاری تام در كل منطقه داشته است.طرحها و گلبوته هاي قالی و قاليچه های دست باف مالميراز شهرت جهانی بر خوردار بوده وهست.(بنده خودم شاهد درخشندگی و زينت بخشی فرشهای مالميری درهتلها و رستورانها و تالارهای معروف چندین کشور اروپايی بوده واز این بابت بخود باليده ام).شاید بیاد داشته باشید که حدود 40 سال پیش عده ای خارجی بعنوان توریست آمدند مالمیر و تنها کاری که کردند فیلم برداری و عکسبرداری از کارگاههای قالی بافی مالمیر بود(شاید برای تدریس در دانشگاههای آمریکا فیلمبرداری میکردند)
در آنزمان كه زياد هم دورنيست شاهد بوديم كه درطی روز آمدو رفت فروشندگان وخريداران در كوچه مركزی روستا كه بيشتر مغازه ها و دكانها در آنجا قرار داشت چه جنب و جوش و رونقی به راه می انداخت و چه قلقله ای درمركزروستا بر پابود. هميشه تعداد زيادی از روستاهای اطراف جهت داد وستد به اينمحل مراجعه ومايحتاج خود راتاميين ميكردند. وجود دهها كارگاه فرش بافی ‘نجاری و آهنگری برای توليد ابزارآلات ووسايل كشاورزی و دامپروری اهالي و نيز روستاهای مجاور و همچنين صنايع دستی مانند جوال دوزی – جاجيم بافی –دوخت شراع و چله ‘ خورجين بافی -دوخت پالان وساخت زين وبرگ اسب-دوخت گیوه ‘ازديگر صنايعی بوده كه اكنون دیگرجودخارجي ندارند.
با توجه به سنگ قبر های موجودو نيز سنگهای تراشیده مورداستفاده دركارگاه روغن كشی احتمالا صنعت سنگتراشی نيز رونق داشته است.
موقعيت فرهنگی واجتماعی :
شواهد نشان میدهد که اولين مكتب خانه در منطقه در مالمير تاسيس شده است كمااينكه اولين مدرسه به سبک امروز حدود 70 سال پيش بنام دبستان سهم الملك بيات با 6 كلاس درس درمالمير تاسيس شدكه علاوه بر بچه های مالمير از روستا های مجاور نيز جهت تحصيل به آنجا می آمدند ).دوره تحصیل دراین مکتب خانه ها با تدريس عم جز قرآن شروع ‘وبعدبا تعلیم كل قرآن در كنارآن شاهنامه وبوستان و گلستان و حسين كرد شبستر و غيره ادامه میافت و نهایت اشخصی با سواد وملا فارغ التحصيل ميكرد. بيشترين درصد با سوادی مكتبی وحتی كلاسيك امروزی رابين 50روستای اطراف داشته و دارد وشايد اولين روستا بوده كه دفتر ثبت ازدواج و طلاق داشته واز روستاهای اطراف نيز براي تحصيل ‘ ازدواج وطلاق ‘حل و فصل اختلافات به روحانيون مالمير (مرحوم شيخ مرتضي راهنوزبيادداريم ) مراجعه ميكردند.
بدليل وجودتعداد نسبتازياد باسوادهای روستا ‘دربيشتر خانه ها علاوه بر قرآن و کتب ادعیه ‘مقاتل و نسخه های تعزیه خوانی ‘ كتانهای داستانی ديگر مثل موش و گربه عبيد زاكاني ‘کلیله و دمنه ‘ سلامان و ابسال ‘حسين كرد شبستری ‘ بوستان و گلستان و صد البته شاهنامه به صورت منثور يا منظوم وجودداشت كه در شبهای سرد زمستان گرمی بخش محافلشان بوده اند.
زبان مالميری زبان مخصوص خودش است .مالمير بين حدودا50روستای شهرستان سربند (كه اكثرا به تركی تكلم ميكنند )تنها روستايی ايست كه اهالي آن زبان مخصوص خودراكه تركيبی از فارسی دری متمايل به لهجه لری است تكلم ميكنند.
اگر چه مالميردر آن زمان بعنوان قطب مهاجر پذير هم بوده و خانواده های زيادی از دهات دورو نزديك به اين روستا مهاجرت كرده ساكن شده و به زبان خودشان تكلم ميكنند.
موقعيت جغرافيايی ممتازو امكانات با لقوه :
-نزديكی به مركز استان (اراك)و مركزاستان لرستان (خرم آباد وشهر بروجرد)
-وجود معادن بكر سنگ آهن ومعادن سنگ چينی دررشته كوههای اطراف روستا و نيز معادن بالقوه ديگر
-گذر خطوط انتقال گازطبيعی‘ نفت خام ‘خط پر قدرت 63 کیلووات نيرو ازمجاورت روستا(که با کمال تاسف تا کنون هیچکدام از اینها جز آلودگی محیط زیست روستا چیزی برای اهالی به ارمغان نیاورده اتد).
– قرار گرفتن در مسير جاده ترانزيت شمال –جنوب كشور
-قرارگرفتن درمسير طرح راه آهن غرب كشور كه از شازند شروع ودر مرزمهران به راه آهن كشور عراق و سوريه ونهايتا به دريای مديترانه واروپا متصل خواهدشد .
– موقعيت بسيار عالی آب و هوای دره رودخانه وباغ تخت براي برداشت ميوه وسردرختي
-منطقه كوهستانی وصخره ای تنگ و دوشق كه محل تلاقی دو رودخانه اطراف روستا بوده و بهترين محل برای احداث سد ميباشد
– برخورداری از دشتهای وسيع و بكر براي احيای زمين وايجاد كشاورزی مدرن
– باغات ميوه وانگور بسيارزياد مجاور روستا كه هرساله علاوه بر تاميين نياز اهالی مقدارزيادی صادر وشايدبهمان ميزان تلف ميشود.
بطورخلاصه امکانات و پتانسيلهای ناشناخته زيادی در اين روستا وجوددارد كه با صرف هزينه مناسب و توجه كارشناسانه به آنها ميتوان آنرا به يك قطب اقتصادی و حتی توریستی تبديل كرد.
موقعيت مذهبی و سياسی:
در شمالغربی مالميربالای باغهای سرنجه ( يعني سنجد بخاطروجودتعدادزيادی درخت سنجدكه بيشتر برای علامتگذاری مرزی باغات و زمينهای كشاورزی استفاده ميشد تا مصارف خوراكی گرچه جزئی از آجيل شب چله هم بود)‘ يك رشته كوه بنام قره گينی وجوددارد كه دارای سنگهای بزرگ آهنی ومقداری سنگ ميكا يا طلق ميباشد.
بين اين سنگها سنگهای قره گینی يك مجموعه ای از سنگها طوری كنار و رويهم قرار گرفته اند كه چندتا اطاقك سرپوشيده تشكيل شده و نيز چندتا حفره بر اثر رعدوبرق و فعل وانفعالات شيميايی در نزديكی آنها ايجاد شده كه هنگام بارندگی پراز آب ميشوند.
اين مجموعه موسوم به “حيدر دوكانی” است وعتقاد بر اینست كه او شخصی عارف و مبارز بوده كه بخاطرعدم اطاعت و درافتادن با حاكم وقت به اين محل پناهنده شده وخداوند تمام وسايل موردنياز او را در همين جا برايش فراهم كرده است حتی ظرف آب كه از سنگ درست شده و تااواسط تابستان پر از آب است.
جالب است كه اين مكان درشهريور 1320 يكبار ديگر بخاطر اهداف سياسی چندين شبانه روزمورداستفاده ناراضيان از دستگاه قرار گرفت و اين افراد با پناه گرفتن در حيدر دوكانی از تعقيب ماموران نجات يافتند.
جالب است که اکثر با سواد های مالمیرافکار سیاسی داشته و حزب بازی ویارگیری در زمان انتخابات گرما بخش محافل و نشست هایشان مالميربود.
بهر حال صحت و سقم اين قصه يا ماجرا مهم نيست ‘آنچه كه مهم است رنگ و بوی سياسی و مذهبی است كه در ورای اين موضوع وجوددارد واز دل اساطير بيرون آمده تا نشانی باشد از باورهای دينی وظلم ستيزی مردم اين خطه در آن دوره .
راقم اين سطور خود چندين بار بتنهايی وارداين مجموعه شده و از پنجره اطاق حيدر دوكاني همراه نسيم خنكی كه بدرون ميوزدصحرای پايين دست را به تماشا نشسته و حالتی خوش راتجربه كرده ام.
متاسفانه بخاطر گسستگی بين افراد و نسلها حال و گذشته ‘ما قادر نيستيم از بزرگان ‘علما‘عرفا‘نويسندگان‘ادبا و نامداران مالمير كسی را شناسايی و معرفی كنيم و اين خلا ای درد آوربرای نسل ماست . فقط تعداد انگشت شماری از بزرگان گذشته مانند صابر عليشاه عارفي كه صاحب كرامات بوده ونيز مرحوم سيد حسين (كه شخصا به ايشان ارادت دارم ) و درويش كربلايی نعمت الله نورايی و مرحوم شيخ مرتضی سرادقی و مرحوم لطفعلی خان ‘ وفرزندانمرحومش ميرزا حسن و حيدر خان رستمي ومرحوم آقا سید جليل موسوي و چند بزرگوار دیگرکه هركدام بتنهايي مخزن اسرارو گنجينه ای از وقايع تلخ و شيرين تاريخی مالميربودند قابل ذكر هستند كه قدر آنهاراهم ندانستيم وتابخود بياييم ازدست رفتند.
اينجانب اطمينان دارم كه بسياري از فرزندان مالميراكنون بدرجات عالی علمی نايل گشته وهماكنون در گوشه و كنار اين آب و خاك بخدمت ويااشتغالات مورد علاقه خود مشغول هستند و يا افراد سالمندی هنور در قيد حيات هستند كه ميتوان از آنها بعنوان تاريخ زنده كسب فيض كرد .
بنابر اين استدعادارم اين حقيررا از زيارت وجود خود و فيض علوم خود محروم نفرمايند تا به كمك شما دين خود را ادا نماييم .
باتوجه به تاريخ تقريبي احداث حمام مالمير ‘بنظر ميرسد كه مالميریها از نخستين گروندگان به اسلام و شيعه در خطه عراق عجم بوده اند زيرا اين روستا در مسيرعبورسپاهيان خليفه به ايران و بعداز آن هم مسيرگذر امامان وامام زادگان از عراق و عربستان بسوي طبرستان(مرکزحكومت علويان) ونهايتا توس به تبع امام رضا(ع) بوده و اكنون مقبره امامزاده زين العابدين(از نوادگان امارضا (ع))در كنار روستای كوچكي بنام گوشه درچند كيلومتری مالمير قرار دارد.
در جنوب مالمير مكانی بعداز زمينهای باغ نظروجوددارد (چه اسم قشنگي انسانرابه يادبیتی از غزل حافظ مي اندازد آن جاكه ميگويد :
جان فدای دهنش باد كه در باغ نظر چمن آرای جهان بهتر از اين غنچه نبست
اين مكان مصلای مالميراست .شما وقتی دراين مصلا روبه قبله مي ايستيد دشتی وسيع درجلوی خود ميبينيد كه با شيبی ملايم از جلو پای شما شروع ميشود و انتهای آن در غباری ناپيدا روح شمارا تا كعبه ميكشاند و اگر اذان بگوييد ‘صدای شما تا انتهای دره سماخلی و باغ تخت ميرسد .مخصوصا اگر وقت نيايش عصرگاهی باشد وآفتاب درحال افول مغرب باشد. من فكرميكنم بدليل همين جذبه روحانی محل بوده كه اينجارابعنوان مصلا انتخاب كرده اند زيرا هنگام نماز ‘كل روستا پشت سرشما قرار ميگيرد.
جالب استكه هر ساله مراسم بسيار جالب وشاد و ديدنی در روزهاي سيزدهم و چهاردهم فروردين ماه درمحل مصلابرگزار ميشود كه بسیار خاطره انگيزاست.
برگزاری آيين ها و مراسم مذهبی مانند عزاداری های با شكوه دهه اول محرم مخصوصا درروزهاي تاسوعا وعاشورا –تعزيه خوانی بمدت ده روز از اول محرم تا روز عاشورا –مراسم باشكوه شبهای قدردر مساجد ‘ برگزاری اعياد قربان ونمازعيد فطردر مصلای مالميربه بهترين نحو انجام ميشود كه زبانزد همگان است و در اين ايام مسجد نو-وسطی و مسجد پايين و تكيه های سيد جعفرو مشهدی صادق در حسينيه از مومنين وعزاداران خالی نبوده ونيست و طنين شهيد حسين –مظلوم حسين و ابوالفضل خوانی ملا ولي ا.. هنوز گوش جان و ذهن نهان همه مارانوازش ميدهد.
