دکتر محمد رضا اسماعیلی شازندی پایگاه اطلاع رسانی فرهنگی ورزشی دکتر محمد رضا اسماعیلی شازندی
Related Articles
دکتر محمدرضا اسماعیلی شازندی
استاد دانشگاه
ارزش افزوده (Value added) به ارزشی که در فرایند تولید به ارزش کالاهای واسطه‌ای افزوده می‌شود، گفته می‌شود. این مفهوم به فرایند تولید مربوط است و نه به کالای خاص. در کسب و کار، ارزش یک کالای مصرفی بیشتر از ماده خام است. برای مثال یک کیلو گرم نان نسبت به یک کیلو گرم آرد دارای ارزش افزوده است. به همین ترتیب یک کیلو گرم آرد نسبت به یک کیلو گرم گندم دارای ارزش افزوده است. به همین دلیل در برنامه ریزی های اقتقادی ، همواره تاکید می شود که به جای خام فروشی باید بر فروش محصولات فرعی و نهایی سرمایه گزاری شود.
این یعنی اینکه در کشور عزیزمان به جای اینکه برای صادرات نفت ، گاز ، سنگ های معدنی تاکید شود، باید برای فروش محصولات نهایی و کالاهای مصرفی حاصل از این مواد سرمایه گزاری گردد. چه بسا اینکه در بسیاری از دوره های تاریخی کشورمان با تحریم ها ی نا بحق دچار تهدید اقتصادی و سیاسی شده است و بسیار اینکه از نوسانات قیمت مواد خام به ویژه نفت خام دچار لرزش. جالب اینجاست که قیمت کالاهای مصرفی کمتر از مواد خام نوسان دارند و امنیت اقتصادی برای تولید کنندگان ایجاد می کنند. بنابراین سرمایه گذاری های کشور چه دولت و چه بخش خصوصی باید برای توسعه واحدهای پایین دستی محصولات و کالاهای مصرفی سرمایه گذاری کنند. به زبان ساده به جای اینکه ایران عضو اپک باشد و برای کسب سهمیه بیشتر صادرات نفت مذاکره کند، کاشکی صادر کننده بنزین ، محصولات پتروشیمی، و کالاهای پلاستیکی بودیم.
باید از خام فروشی پرهیز کرده و به سمت توسعه صنعت نفت بویژه صنعت پایین دستی و ایجاد ارزش افزوده هرچه بیشتر، حرکت کنیم، چراکه با این کار در واقع ارزش افزوده اقتصادی را از نفت کسب می‌کنیم. این صنعت می‌تواند نه تنها باعث رونق کسب و کار شود، بلکه حتی می‌تواند کلید خروج اقتصاد از رکود غیر تورمی باشد، به عبارت دیگر اگر بتوانیم رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی در این حوزه را به خوبی پیاده کنیم، می توانیم سرعت رشد اقتصادی کشور را به چندین برابر برسانیم.
البته فروش کالا نسبت به فروش مواد خام دارای موانعی هم هست که باید برای مرتفع ساختن آنها برنامه ریزی کرد. بازاریابی، بسته بندی، بیمه ، تجارت، خدمات پس از فروش مواردی هستند که در کشورها و شهرهای مقصد باید در نظر گرفته شوند.
رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال با کاهش خام‌فروشی
رهبر معظم انقلاب در بیانات خود در اول فروردین 94، بر نهضت کاهش خام‌فروشی تاکید کردند. کارشناسان نیز کاهش خام‌فروشی و افزایش تولید ارزش افزوده را یکی از بهترین راه‌های رونق‌زایی اقتصاد ایران عنوان کردند.
این یک واقعیت است که اکنون حجم بسیار زیادی از ذخایر معدنی و ثروت‌های طبیعی و خدادادی ایران به کمترین قیمت به خارج صادر و پول آن صرف امور جاری دولت و کشور می‌شود. این در حالی است که به گفته کارشناسان می‌توان با کاهش خام‌فروشی و انجام عملیات تبدیلی و تکمیلی روی این ذخایر، سالانه میلیاردها تومان ارزش افزوده و بخصوص اشتغال ایجاد کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد انجام مراحل تکمیلی جدید روی ذخایر معدنی و ثروت‌های خدادادی تا 300 درصد ارزش افزوده تولید خواهد کرد و این امر نه‌تنها به نفع کشور است، بلکه برای سرمایه‌گذاران در این عرصه‌ها نیز سود قابل‌توجهی دربرخواهد داشت.
حدود 90 درصد از منابع و ثروت‌های طبیعی ایران به‌طور خام به خارج کشور صادر می‌شود؛ البته در برخی بخش‌ها عملیات تکمیلی و تبدیلی انجام می‌شود، اما اولا این عملیات درباره حجم وسیعی از ذخایر صورت نمی‌گیرد و حجم آن به تناسب خام‌فروشی در جریان، گسترده و چشمگیر نیست و ثانیا عملیات تکمیلی و تبدیلی چندان پیشرفته نیست و صرفا به مراحل ابتدایی بسنده می‌شود.
بر این اساس، ایران بخش عمده‌ای از ذخایر معدنی خود را که مهم‌ترین آن مس، سنگ آهن و سنگ‌های ساختمانی است به‌طور خام صادر می‌کند. همچنین نفت، گاز و میعانات گازی از جمله ثروت‌های طبیعی ایران هستند که بیشتر حجم آن به‌طور خام به خارج کشور صادر می‌شود؛ البته در صنعت نفت سرمایه‌گذاری‌های زیادی در بخش پالایشگاهی و پتروشیمی صورت گرفته، اما این سرمایه‌گذاری‌ها با توجه به حجم صادرات نفت و گاز زیاد نیست و همچنان خام‌فروشی سهم بزرگی در این بخش‌ها دارد.
ما در دنیا شاید رتبه یک یا دوم از نظر ذخایر معدنی و دیگر حوزه‌ها را داشته باشیم، اما متاسفانه همان موادی که به عنوان مواد اولیه استخراج می‌شود عینا صادر شده که ارزش افزوده‌ای به آن تعلق نمی‌گیرد.
توده‌های سنگ ساختمانی از ایران به چین و از چین به همه نقاط جهان از جمله خود ایران صادر می‌شود! اخیرا چین یک شرکت تجاری روی آب و در یک کشتی قرار داده و با تعبیه کارخانه، سنگ‌های خام خریداری شده از ایران را به این کشتی برای برش منتقل می‌کند و عملیات فرآوری را انجام می‌دهد و بعد به دیگر کشورها از جمله خود ایران صادر می‌کند. ببینید دیگر ماجرا به چه ترتیب است.
این موضوع تنها درباره سنگ‌های ساختمانی نیست. ایران دارای معادن غنی سنگ‌آهن است که می‌تواند ارزش افزوده بالایی داشته باشد. درباره سنگ آهن می‌توان تا 300 درصد ارزش افزوده ایجاد کرد. به این دلیل که سنگ آهن به کنسانتره تبدیل می‌شود و بعد از آن به گندله و در نهایت به فولاد تبدیل می‌شود که اگر همه این مراحل در کشور انجام شود تا 300 درصد ارزش افزوده ایجاد خواهد شد. یعنی به‌ازای فروش هر یک میلیارد تومان سنگ آهن می‌توان سه میلیارد تومان کسب درآمد داشت.
در ایران معادن مسی وجود دارد که به نام مس کاتد معروف است که رسانایی آن بسیار بالاتر از دیگر انواع مس است. این مس به‌طور خام به ژاپن صادر می‌شود و این کشور بزرگ‌ترین محصولات مسی را که شامل کالاهای الکترونیکی است، تولید و مجددا به کشورهایی از جمله ایران صادر می‌کند.
پتروشیمی‌ها هم دنبال راه معدنی‌‌ها هستند
این موضوع خام‌فروشی درباره پتروشیمی‌ها هم صدق می‌کند. در صنعت نفت و گاز هم ما پله اول و دوم را بیشتر طی نکرده‌ایم و بیشتر روی صادرات محصولات خام مانور می‌دهیم. ما بیش از اینکه بخواهیم روی صادرات محصولات خام کشور پافشاری کنیم، باید میزان سرمایه‌گذاری را افزایش دهیم و در کنار آن به‌دنبال انتقال تکنولوژی از کشورهای پیشرفته باشیم.
ظرفیت پالایشگاه‌ها خالی است
اگر دولت برنامه‌ریزی خود برای صادرات نفت خام را تغییر دهد و به جای خام‌فروشی، نفت بیشتری به پالایشگاه‌ها تحویل دهد می‌توان از محل تولید فرآورده، ارزش افزوده بسیار بالایی تولید کرد. اما اکنون ظرفیت زیادی از پالایشگاه‌ها خالی است.
همین موضوع درباره پتروشیمی‌ها هم وجود دارد. مثلا اکنون ما برای تولید یک میلیون تن کود اوره آمونیاک در پتروشیمی‌ها، 9 میلیون مترمکعب گاز در یک سال مصرف می‌کنیم که فقط از محل صادرات نیمی از آن 20 میلیارد دلار درآمد داریم. حال آن‌که اگر این مقدار گاز را به صورت خام صادر بکنیم، بیش از هفت میلیارد دلار درآمد نخواهیم داشت و این امر نشان می‌دهد جلوگیری از خام‌فروشی تا چه حد در اقتصاد کشور و تولید ارزش افزوده تاثیر دارد.وی تصریح کرد: به این ترتیب اگر جلوی خام‌فروشی را بگیریم و مثلا به‌جای خام‌فروشی، گاز بیشتری به پتروشیمی‌ها بدهیم، تولید آن افزایش یافته و ارزش افزوده بیشتری تولید می‌شود. اما اکنون این کار انجام نمی‌شود و تحت این نقصان تا پایان برنامه پنجم باید تولید محصولات پتروشیمی به 120 میلیون تن می‌رسید، اما الان 70 میلیون تن است و لذا از برنامه عقب هستیم.
کاهش خام‌فروشی یعنی توسعه و رشد اشتغال
خلاصه فرمایشات رهبر انقلاب این است که ما بتوانیم از ظرفیت مواد معدنی غنی کشور حداکثر بهره‌برداری برای توسعه و اشتغال بکنیم.
باید پروژه‌های فرآوری و تبدیل سنگ‌های معدنی به محصولات را اجرایی کنیم.
در این راستا سنگ آهن یکی از مهم‌ترین صادرات مواد معدنی ما به صورت خام است که برای فرآوری آن برنامه‌ریزی کرده‌ایم. بر این اساس در سال 92 صادرات سنگ آهن خام ما 23 میلیون تن بود که در سال گذشته به 17 میلیون تن کاهش یافت و ادعا می‌کنیم تا پایان سال 95 هر آنچه سنگ آهن خام در کشور استخراج شود در داخل فرآوری شده و ارزش افزوده آن نصیب کشور می‌شود.
همچنین برنامه مشابهی درباره زغال‌سنگ داریم و می‌خواهیم با بهره‌برداری از کارخانه مربوط زغال سنگ خام صادر نکرده و از این ماده برای تولید مواد شیمیایی استفاده کنیم.
معدن یکی از مهم‌ترین راه‌های ایجاد ارزش افزوده و اشتغال است که تا پیش از این کارهای متعددی در این حوزه انجام نشده بود که هم دولت و هم ایمیدرو بنا دارد جلوی خام‌فروشی را در این حوزه بگیرد که البته بخش خصوصی داخلی هم با آگاهی از ارزش افزوده بالای موجود به این بخش ورود کرده است.
